این مطلب را به عنوان دبیر آرت اکسپوی ۸۷ تهران برای مقدمه کتاب آثار این رویداد نوشتم

اثر هنری، کالای هنری

هر اثر هنري پس از خلق و خارج شدن از دست هنرمند با تبديل شدن به يك كالای فرهنگی، كاربردی اجتماعی پيدا می‌كند. هنرمند نقاش پس از آفرينش اثر، کار خود را به انجام می‌رساند و پس از آن، اثر خلق شده در نمایشگاه، فروشگاه، رویداد هنری و یا کتاب به نمايش درمي‌آيد. اگر چه، هنر نوعی انديشه و يا آن طور كه “آندره ژيد” می‌گويد “اغراق در يك انديشه است”، اما در نهايت به مثابه كالايی اطلاع‌رسان و پيام‌رسان، ناگزير از انتشار و عرضه است تا بتواند معنا و مفهوم خود را در بستر اجتماعی منتقل كند.

هر چند كه هنرمندان و هنرآفرينان، هدف اصلی خلق اثری هنری را برآوردن نيازهای روحي و بيان عقايد و عواطف خود می‌دانند، اما در نهايت بدين طريق در تلاشند تا معيارها و ملاك‌های ادراكي و زيبايی‌شناختی خود را به شكل مناسب تثبيت كنند و هم‌چنين اميدوارند تا اثرشان به نمايش درآید و البته مورد توجه قرار گيرد. از همين روی، توجه نكردن به بخش كاربردی هنر، آن را از متن زندگی مردم جدا می‌كند و دوری مردم از هنر نيز، رسالت هنر در جامعه را دچار ابهام كرده و هنر را تنها به امری تزيينی بدل می‌سازد.

وقتی يك اثر هنری به يك كالای فرهنگی تبديل می‌شود، تمامی قوانين و مقررات كالا شامل خريد، فروش، بازاریابی، تبلیغات و معرفی، شيوه استفاده و… در مورد آن صدق می‌كند. از اينجاست كه اثر هنری به مثابه يك كالای فرهنگی جنبه اقتصادی پيدا می‌كند و به عنوان سرمايه هنری دارای ارزش افزوده، به اقتصاد و بازار آن نزديك مي‌شود.

طرح موضوع اقتصاد هنر در روزگار معاصر، دست‌یابی به فرهنگ و هنر مقتصد و سودآور نبوده و نيست، بلكه هدف از این موضوع، فرایندی اقتصادی است كه بنيان‌های فعالیت فرهنگی را ساماندهی و رفتار‌ها و نگرش‌های آن را تقويت کند. با اين تعبير، نوع طرح موضوع در اين مقوله بايد ساختار و قوانين روشن و كارشناسانه‌ای داشته باشد تا عمل توليد اثر هنری و توزيع و معرفی و ارائه آن، از سویي دچار اختلال و نابسامانی نشود و از ديگر سو، تأثيرگذاری، كارآيي و سوددهی داشته باشد. در چنين حالتی، محصول اين نگاه اقتصادی، فعاليت و عمل فرهنگی و هنری خواهد شد و اقتصاد هنر نیز از همین منظر شکل می‌گیرد.

نمايشگاه بزرگ آثار هنری تهران (آرت اكسپو) با چنين نگاهی برنامه‌ريزی و ساماندهی شد. حمايت بيشتر از هنرمندان و ايجاد تحول در اقتصاد هنر، بستر سازی نگاه فرهنگی و سرمايه‌ای به آثار هنری، اشاعه و ترويج خريد و فروش آثار هنری، ايجاد استانداردها و شيوه‌هايی براي قيمت‌گذاری مناسب، معرفی آثار برجسته، پايه‌گذاری نمايشگاه (فروشگاه) ساليانه هنر معاصر، توسعه فعاليت‌های اين نمايشگاه در عرصه بين‌المللي و تحول در فرآیند اقتصادی هنر را می‌توان به عنوان مهم‌ترين اهداف آرت‌اكسپوی تهران بر شمرد.

نيل به اين اهداف اگر چه به نظر دور از دسترس می‌رسد، اما از ياد نبايد برد كه در جهان معاصر نگاه‌ها به هنر و خلاقيت‌های هنری معطوف شده و تحقق اين اهداف نيازمند بسترسازی لازم برای هنرمندان و رویدادهای هنری، در کنار تلاش و شناخت افزون‌تر متوليان و صاحب‌نظران عرصه‌های اقتصادی هنر است.

در حال حاضر كه دولت‌ها از طريق تجهيز و تخصيص بخش مهمی از منابع و امكانات جامعه در تنظيم بازار فعاليت‌ها و محصولات مختلف، در تعيين سطح توزيع درآمد ملی بين آحاد مختلف جامعه تأثيرگزارند، انتظار بالايی نيست كه آفرينندگان آثار هنری به عنوان افراد موثر در ارتقای سطح فرهنگ و هنر جايگاه ويژه‌ای بيابند تا در تعاملی همه جانبه‌ اين چرخه هدفمند به حركت درآيد.

در تبصره هفت برنامه و بودجه سال ۸۳، تمامی دستگاه‌های اجرايی كشور مجاز بودند تا نيم درصد از اعتبارات طرح‌های تملك دارايی سرمايه‌ای خود را برای استفاده از آثار هنری و فرهنگی به منظور تقويت سيمای بناهای دولتي و احراز هويت اسلامی و ملي در جلوه‌های ظاهری آن اختصاص دهند. تصویب و اجرای اين قانون باعث رونق بازار هنر می‌شد و علاوه بر استفاده آثار هنری در زيبا سازی بصری محيط، شرايطی را مهيا می‌كرد تا نهادها، سازمان‌ها و ارگان‌ها به تأسيس گنجينه يا موزه آثار هنری بپردازند؛ آثاری كه علاوه بر ارزش‌های اعتباری و اقتصادی فراوان، دارای ارزش سرمايه‌ای و اعتباری نيز هستند. اما از سویی قید “مجاز بودن” در این تبصره، نگاه را اختیاری و سلیقه‌ای می‌کرد و از طرف دیگر نیز اگر تأکید و نگاه مثبتی هم بر تحقق این هدف معطوف بود، به دلیل فقدان نگاه تخصصی و عدم شناخت و تصمیم‌سازی کارشناسی نتیجه مطلوبی را همراه نداشت.  

اميد آن كه این تبصره قانونی با نگاه کارشناسانه و فهم درست از فرهنگ‌سازی، بازنگری و مصوب و ابلاغ شود تا علاوه بر رونق اقتصاد هنر، پيش‌گامی دستگاه‌های دولتی برای تبديل محيط و ابنیه دولتی به مكان‌هايی سرشار از ذوق هنر را سبب شده و ضمن الگوسازی لازم و بازيابی هويت محيط اجتماعی، بر نقش و اهمیت کالای فرهنگی در سبد فرهنگ و هنر جامعه نیز صحه گذارد.

امير عبدالحسينى
دبیر آرت اکسپوی تهران