۹۰۰ سالگی حکیم نظامی را جهانی برگزار کنیم
گفت‌وگو با امیرعبدالحسینی، دبیرستاد بزرگداشت حکیم نظامی
آزاده صالحی (سردبیر نشریه چراغ‌نامه)
طی روزهای گذشته، به‌مناسبت بزرگداشت حکیم نظامی گنجه‌ای، برنامه‌های مفصلی در قالب‌های مختلف در پایتخت برگزار شد، ایده برپایی چنین برنامه‌هایی با محور آثار نظامی از کجا شکل گرفت؟
با نگاهی به تاریخ هنر ایرانی-اسلامی می‌بینیم مضامین آثار هنری که دستمایه خلق آثاری در حوزه‌های کتاب آرایی، خوشنویسی، نگارگری و… قرار گرفته تماما بر مبنای ادبیات کهن، روایت‌های عامیانه و اشعار فارسی بوده است. به‌خصوص این‌که هنرمندان طی دوره‌های مختلف تاریخی تلاش کرده‌اند تا آثاری را باعنوان “خمسه‌نگاری” با الهام از آثار نظامی پدید آورند. این آثار از منظومه‌های نظامی چون “مخزن‌الاسرار”، “خسرو و شیرین”، “لیلی و مجنون”، “هفت پیکر” و “اسکندرنامه” در دوبخش “اقبال‌نامه” و “شرف‌نامه” بهره گرفته‌اند. از آنجایی که چند سالی است روز ۲۱ اسفندماه در تقویم به نام “روز نظامی” نامگذاری شده است، با تولی‌گری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همکاری سایر بخش‌های فرهنگی کشور، مقرر شد تا با هدف پاسداشت جایگاه این شاعر نامدار، ستادی مبنی بر بزرگداشت این حکیم پارسی و بازخوانی آثار درخشانش شکل بگیرد و به این نکته پرداخته شود که اساسا آثار نظامی از گذشته تا امروز چه جایگاهی در دل و جان و اندیشه ایرانیان داشته است. باتوجه به این‌که برای سفارش و تولید آثار هنری فرصت و زمان کافی وجود نداشت، رویکرد را در نگاه نخست برمبنای گردآوری و انتخاب به‌گزین آثار هنری درعرصه‌های مختلف هنرهای تجسمی، هنرهای نمایشی، ادبیات، شعر و موسیقی، سینما و کتاب مد نظر قرار دادیم تا براین اساس، بر آثاری که تا امروز با موضوع اشعار نظامی شکل گرفته است، مرور و نگاهی داشته باشیم. البته که در بخش پوستر، موضوع سفارش به طراحان گرافیک مد نظر قرار گرفت و ۳۰ پوستر به نمایش در آمده در این بخش، برای همین رویداد طراحی و ارائه شده بود. در بخش دیگری از آثار نمایشگاهی که برای هفته بزرگداشت نظامی تدارک دیده شد، آثاری در حوزه نسخ خطی، چاپ سنگی و کتاب‌آرایی ایرانی اسلامی، از گنجینه آستان قدس رضوی، مجموعه کتابخانه و موزه ملک و کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری به معرض نمایش عموم گذاشته شد. همین‌طور بیش از ۱۲۰ عنوان نسخه خطی و کتاب نفیس در سایر مجموعه‌های داخل وخارج از کشور در روند برگزاری هفته نظامی، شناسایی و معرفی شد. یکی ازاین نسخه‌ها در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود که فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی درسال‌های اخیر، حق نشر این اثر را گرفت و یک‌سال پیش آن را به شکل قابل توجه و نفیسی منتشر کرد. این اثر با خط شاه محمود نیشابوری و مشتمل بر ۱۸ نگاره درخشان و تشعییر قابل توجه است که تابلوی معروف معراج پیامبر اثر سلطان محمد نیز از جمله نگاره‌های این خمسه کم‌نظیر است. درکنار آثار هنرهای سنتی که بر شمرده شد، نمایشگاهی هم از آثار هنرهای تجسمی معاصر با عنوان پنج گنج به روایت موزه هنرهای معاصر با نمایشگاه‌گردانی احسان آقایی ساماندهی شد که خوانشی جدید و متفاوت از بعضی آثار گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران را در بر می‌گیرد. در ادامه نیز مجموعه‌ای از آثار نمایشی با موضوع آثار حکیم نظامی شناسایی و معرفی شد که نمایش”لیلی و مجنون” به کارگردانی خانم پری صابری، اپرای عروسکی “لیلی و مجنون” به کارگردانی بهروزغریب‌پور، رپرتوار آوازی لیلی و مجنون به کارگردانی سید جلال‌الدین دُرّی و … از جمله این آثار بود. رسول نجفیان هم نمایش محیطی “شاه بهرام و کنیزک هنرآفرین” را در برج آزادی، موزه هنرهای معاصر تهران و پهنه رودکی برگزار کرد و پرفورمنسی از یاسر خاسب باعنوان “گربه جاده ابرایشم” براساس “هفت‌پیکر” اجرا شد. در زمینه موسیقی هم کارهای شاخصی درارتباط با اشعار نظامی صورت گرفت که “بزم آرایی خسرو در شکارگاه” از ساخته‌های استاد فرهاد فخرالدینی که با صدای مرحوم کاوه دیلمی تولید شده بود، توسط ارکستر سازهای ملی به رهبری علی‌اکبر قربانی و با صدای وحید تاج و اشکان کمانگری و روایتگری بهروز رضوی باز اجرا شد. کنسرت “آفاق عشق” بر اساس ساخته‌هایی از استاد فریدون شهبازیان و خوانندگی حسام‌الدین سراج نیز توسط گروه بیدل اجرا شد. همچنین اجرای کنسرتی با عنوان “تار مجنون، موی لیلی” توسط گروه “همنوازان حصار” به آهنگسازی و سرپرستی علی قمصری نیز اجرا خواهد شد. دراین زمینه، دو نشست پژوهشی هم مد نظر داشته‌ایم؛ یکی از آنها “ساقی‌نامه خوانی” است که اساسا “ساقی‌نامه”ها براساس آثار نظامی شکل گرفته‌اند. پژوهش دیگر هم به بررسی گوشه “لیلی ومجنون” در آواز ابوعطا و دستگاه همایون اختصاص دارد. در هفته فیلم حکیم نظامی هم با تأکید بر آثار اقتباسی از متون کهن، اکران و نقد و بررسی فیلم‌های”شیرین” به کارگردانی زنده‌یاد عباس کیارستمی، “مردی بدون سایه” به کارگردانی علیرضا رییسیان و … که با الهام از آثار نظامی ساخته شده است در دستور کار قرار گرفته است. برگزاری نمایشگاه کتاب، نشست پژوهشی، همایش علمی، اهتزاز پرچم حکیم نظامی، برگزاری نمایشگاه تصویرسازی و بسیاری از برنامه‌های دیگر نیز در هفته بزرگداشت این حکیم پارسی قرن ششم مورد توجه قرار گرفت.
اگر ممکن است درباره نمایشگاه “پنج گنج” که همزمان با روز بیست‌و‌یکم اسفندماه یعنی روز نظامی در موزه هنرهای معاصر تهران افتتاح شد و درحال‌حاضر هم نمایش آن ادامه دارد توضیح دهید؟
آثار این نمایشگاه در چند بخش مد نظر قرار گرفت. گردآوری آثار موضوعی با مضامین اشعار نظامی و بهره‌مندی از آثار موجود در گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران. در نتیجه، موزه هنرهای معاصر هم با رویکرد آرشیو محور به برگزاری این نمایشگاه پرداخت و خوانشی جدید از آثار گنجینه روایت شد. آثاری هم از هنرمندان و یا مجموعه‌های خصوصی به امانت گرفته و در موزه هنرهای معاصر تهران به معرض نمایش گذاشته شد که آثار این بخش به طور مستقیم بر اساس داستان‌ها و روایت‌های آثار حکیم نظامی شکل گرفته بود.
اصلی‌ترین شاخصه نمایشگاه “پنج گنج” چیست؟
یکی از مهم‌ترین خصوصیات این نمایشگاه این است که هنرمندان مختلف در رشته‌های نقاشی، خوشنویسی، نگارگری، مجسمه‌سازی، طراحی، تصویرسازی و… به ارائه آثاری با مضامین اشعار حکیم نظامی پرداخته‌اند. همچنین، چند تخته فرش تاریخی با نقش “خسرو و شیرین”، “شیرین و فرهاد” و “لیلی و مجنون” در این نمایشگاه ارائه شده است. البته ناگفته نماند که تعداد فرش‌های بافته شده براساس اشعار نظامی به‌قدری زیاد است که می‌توان آنها را در نمایشگاه مستقل دیگری به نمایش گذاشت. هرگوشه‌ای از نمایشگاه “پنج گنج” به فراخور ویژگی‌هایی که دارد دیدنی است و برای مخاطبان جذابیت دارد. به خصوص آثار هنرمندان معاصری چون آنه محمد تاتاری و شهریار احمدی که با موضوع معراج پیامبر اکرم “ص” به ارائه اثر پرداخته‌اند. یا همین طور اثر رضا درخشانی با عنوان “شکارگاه بهرام”، آثار فرح اصولی و مهدی حسینی باعنوان”هفت گنبد”، مجسمه‌های طه بهبهانی بر اساس هفت پیکر و … در مجموع آثار به نمایش درآمده هنرمندان تجسمی دراین نمایشگاه نشان از این دارد که هرکدام ازاین هنرمندان تلاش کرده‌اند تا بیان معاصر، جدید و متنوعی از آثار نظامی را ارائه دهند.
یکی از برنامه‌های تدارک دیده شده در روز افتتاح نمایشگاه “پنج گنج” اجرای پرفورمنسی بود که به دلیل بروز یک حادثه پیش‌بینی نشده برای هنرمند، ناتمام ماند و موجب بروز واکنش‌های مختلفی شد، خود شما این اتفاق و تبعات آن را چطور ارزیابی می‌کنید؟
پیش از هرچیز لازم است به این مسئله اشاره کنم که یکی از جذابیت‌های هنر معاصر؛ توجه به هنر اجرا در مجموعه هنر جدید و هنر چند رسانه‌ای است. هنر چیدمان، هنر مفهومی، هنر اجرا، هنر تعاملی در کنار مینی‌مال آرت، ویدیو آرت و شاخه‌های دیگری از هنر جدید از جمله نکات مورد توجه در رویکرد هنر معاصر جهان است. موزه هنرهای معاصر تهران هم در بیست‌سال اخیر چنین رویکردی داشته است. این بحث در سال‌های گذشته در شاخه‌های مختلف مطرح و نمایشگاه‌های نیز با موضوع هنر جدید برگزار شده است. حتی تا آن‌جا که در خاطر دارم در زمان مدیریت دکتر علیرضا سمیع‌آذر، دو سه دوره نمایشگاه هنر مفهومی در موزه هنرهای معاصر تهران برگزار شد و تعدادی از هنرمندان صاحب‌نام از جمله زنده‌یاد عبدالمجید حسینی راد، احمد نادعلیان، نظام‌الدین امامی فر، زنده‌یاد اصغر کفشچیان‌مقدم و … فعالیت‌های اثربخش و تأثیرگذاری در این عرصه داشتند. در بسیاری از نمایشگاه‌های مهم موزه هنرهای معاصر نیز جلوه‌های متعددی از هنر اجرا و هنر محیطی ارائه شده بود.
پرفورمنس یاسرخاسب هم که در جریان برگزاری نمایشگاه “پنج گنج” به‌مرحله اجرا درآمد، براساس توجه به نگاه تعاملی و نگرش به بیان هنر جدید در هنر معاصر ارائه شده بود و شاید اگر آن اتفاق برخورد با روغن حوض شکل نمی‌گرفت این پرفورمنس می‌توانست زوایای تازه‌ای از هنر جدید را درمعرض دید مخاطبان بگذارد. درنمایشگاه “پنج گنج”، این هنرمند عرصه تئاتر به‌عنوان پروفورمر، یک اثر پرفورمنس را براساس “هفت‌پیکر” نظامی و حکایت “شهر سیاه‌پوشان” و توجه به مفهوم مجاز و حقیقت ارائه داد. اجرای خوبی هم بود که اگر با حادثه همراه نمی‌شد و در فقر سواد رسانه‌ای و عدم اشراف بر موضوع مورد هجمه ناآگاهانه قرار نمی‌گرفت، به اصل اجرا و پیام آن توجه بیشتری معطوف می‌شد. اما اجرای این اثر با یک حادثه همراه شد و همان‌طور که گفتم، میزان خشم ناشی از ناآگاهی رسانه‌ها نسبت به این اتفاق، مسائل دیگری را برای این پرفورمنس رقم زد که در نوع خود جای بررسی و آسیب‌شناسی دارد. به‌نظر می‌رسد از مدت‌ها پیش، نقدهای برنامه‌ریزی شده‌ای نسبت به موزه هنرهای معاصر تهران در جریان بود و عده‌ای از دست‌اندرکاران که از نمایشگاه‌های دو سه سال گذشته موزه به ویژه افتتاح دور جدید فعالیت‌های موزه و نمایشگاه مهدی سحابی و پس از آن نمایشگاه خوب هنر انقلاب دل خوشی نداشتند و بر نگاه و نقد علمی نیز ناتوان بودند منتظر یک اتفاق بودند تا نقد و خشم پنهان خود را نسبت به موزه عیان کنند. در این میان، عده‌ای به دلیل فقر رسانه‌ای، گروهی به دلیل هیاهوی ایجاد شده، دسته‌ای برای تظاهر و خودنمایی، تعدادی به منظور حمله به سیاست‌های فرهنگی نظام و خلاصه هر فردی با هدف و نگاهی به دامن زدن این ماجرا و هجوم به مدیریت موزه پرداختند و متأُسفانه در غفلت متولیان و ازدحام و شلوغی کارهای پایان سال، واقعیت پنهان و پوشیده ماند. از این بحث که بگذریم، اساساً موضوع پرفورمنس و حضور پرفورمر در یک رویداد معاصر عنصر مهمی در هنر معاصر است. این اولین بار نیست که در حین اجرای یک پروفورمنس، هنرمند دچار سانحه می‌شود. درسال‌های گذشته نیز در یکی از اجراهای “آی‌وی‌وی” هنرمند صاحب‌نام چینی که در هنر جدید شهرت و محبوبیت جهانی دارد، کوزه‌ای با قدمت طولانی تاریخی شکسته شد و پلیس تعدادی را در این ارتباط دستگیر کرد. حتی خود این هنرمند در ابتدا اعتراض شدیدی به شکستن این کوزه داشت و پس از مدتی این اتفاق را ضرورت بیان در هنر جدید و هنر معاصر دانست و آن را به عنوان جزء پیش‌بینی نشده اجرا در هنر جدید بر شمرد. یا “مارینا آبروموویچ” که به عنوان “مادر هنر اجرا” شناخته می‌شود در جریان اجرای یک پرفورمنس گرفتار دود آتش شد که نجاتش دادند و بعدها منتقدان به او گفتند که این کار نمایشی بوده و او قصد خودکشی داشته است تا نامش در هنر اجرا ماندگار شود! می‌خواهم بگویم درهمه جای دنیا ممکن است درحین اجرای پرفورمنس، اتفاقات مشابهی برای هنرمند و یا اثر هنری رخ دهد. آنچه اهمیت دارد این است که رویکردهای هنر معاصر روز بهروز درحال نو شدن است؛ اصلا ماهیت هنر به گونه‌ای است که به‌فراخور شرایط زمانه، دستخوش تحول و دگرگونی می‌شود و هنرمندان مختلف به تجربه‌گرایی دراین زمینه می‌پردازند. در این موضوع هم برخورد پرفورمر با روغن حوض باعث شد که اندکی از روغن به بیرون ریخته شود. روغنی که قابل جایگزینی است و طی این سال‌ها بارها پیش آمده که روغن حوض به دلیل تبخیر کم شده و در ادامه روغن به حوض افزوده شده است. یا حتماً که طی این سال‌ها به دلیل نظافت و گرد و غبار نشسته روی حوض روغن، بارها از سطح رویی روغن برداشته و مجدداً روغن به آن اضافه شده است. چه بسا که کل روغن حوض تخلیه و مجدد پر شده باشد. و جالب آن‌که در تمیز کردن حوض روغن بارها پیش آمده که اشیاء و سکه‌هایی که توسط مخاطبان و بازدیدکنندگان به درون آن پرتاب شده‌اند از آن خارج شده است. همین سکه انداختن مخاطبان در حوض روغن، در گرایش هنر جدید و هنر معاصر به نوعی هنر تعاملی بر شمرده می‌شود. در هر حال آرزو می‌کنم که اهالی خبر و رسانه و فرهنگ و هنر و به ویژه متولیان امر در مواجهه با هر اتفاقی اندکی سکوت و فکر و بررسی کنند و سپس اعلام نظر و عقیده نمایند.
به نظر شما نام گذاری مناسبتی روز بزرگداشت مفاخر فرهنگی در تقویم، چقدر توانسته دراین سال‌ها مردم را با آثار و افکار اندیشمندان، شاعران ونویسندگان کشورمان آشنا کند؟ این سوال را ازاین جهت مطرح می‌کنم چون به نظرمی‌رسد در برخی اوقات، این نام‌گذاری‌ها تنها به اسامی تقویمی محدود مانده و به آن شکلی که باید نتوانسته حالت کاربردی داشته باشد.
نامگذاری روزها به‌نام مفاخر فرهنگی کشور دردرجه اول نوعی یادآوری است. اگرچه نام‌گذاری‌های تقویمی چندان که اشاره کردید باید فراتر از جنبه یادآوری، دستاوردهای دیگری هم داشته باشند. به نظرم در سال‌های اخیر تاحدودی این مسئله صورت گرفته است اما با شما موافقم که در بسیاری از موارد، این نام‌گذاری‌ها به شکل ظاهری و شعاری بوده و به صورت بایسته و شایسته در جهت فرهنگ‌سازی به کار گرفته نشده است. چند سالی است که روز ۲۱ اسفندماه در تقویم ملی به عنوان روز بزرگداشت حکیم نظامی نامگذاری شده است. اما از آن جا که الهام علی‌اف رییس‌جمهور آذربایجان امسال را سال نظامی گنجه‌ای اعلام کرده است، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به منظور پاسداشت و صیانت از مفاخر فرهنگ و ادب ایران به شکل جدی برای بزرگداشت حکیم نظامی ستاد ویژه‌ای تشکیل داد و تمامی برنامه‌ها که بر شمردم در این ستاد ساماندهی و اجرا شد. نکته مهم آنجاست که امسال ۸۸۰مین سال این شاعر پارسی بود و جای آن است که با نگاه درست باغبانی از هم‌اکنون برنامه‌ریزی گسترده‌ای انجام شود تا ۹۰۰ سالگی این شاعر بزرگ را در ایران و به شکل جهانی برگزار کنیم. امیدوارم که با داشتن چشم‌انداز و برنامه‌ریزی مناسب از هم‌اکنون آثاری به هنرمندان رشته‌های مختلف سفارش داده شود و آثار درخشانی در پاسداشت حکیم نظامی به ویژه در حوزه‌ی نمایش، موسیقی، سینما و سریال‌های تلویزیونی که فراگیری بیشتری دارد تولید و ساخته و ارائه شود.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.