برای اتو پینه

این مطلب به مناسبت نمایشگاه آثار اتو پینه در موزه هنرهای معاصر تهران نوشته شد و در کتاب نمایشگاه هم منتشر شد.

سفری به «رنگین کمان» اتو پینه

خلاقیتی که عین زندگی است

وقتی شارل بودلر، شاعر و نویسنده فرانسوی، می‌­خواست درباره یکی از تابلوهای اوژن دلاکروا نظر دهد، نوشت: «در این تابلو، ما با اوج کار دلاکروا، یعنی با یکی از کامل‌ترین نمونه‌­های نبوغ در نقاشی روبرو هستیم.» چند سطر بعد هم عنوان کرد: «تناسب سبز و سرخ، روح را می‌­نوازد.»

این تابلو، مارک اورل، امپراتور رومی را در حال مرگ نشان می­دهد که فرزند جوان خود را به دوستان رواقی‌­اش می­سپارد. در این نقاشی، شگفتی بودلر، نه از مضمون تاریخی اثر است و نه از فرم و صورت آن، بلکه از رابطه­ی میان دو رنگ است. رنگ سرد و رنگ گرم.

همین جاست که جان‌مایه و یکی از اصول اساسی هنر، شکل گرفته و خود را نمایانگر می­‌سازد: خلاقیت. به تعبیری این خلاقیت دلاکرواست که فراتر از ماجرا و محتوای تابلو، شارل بودلر و البته دوستداران هنر را شگفت­‌زده می­کند. اساساً زمانی راه هنر از غیر هنر جدا می­‌شود که سه ویژگی «خلاقیت»، «ابداع» و «نگاه زیبایی­‌شناسانه» در آن دیده شود. آن چه هنر را از غیر هنر متمایز می­‌کند، توجه و تاکید بر همین سه ویژگی است.

خلاقیت در هنر با ایجاد ارتباط آگاهانه میان ماده، فرم و معنا متجلی می­‌شود. شاید بتوان خلاقیت در ماده را از سویی نوع بیان و مدیای هنری دانست و از دیگر سو همان عنصر مادی و مواد و متریال پدیدآورنده اثر را در ویژگی نگاه خلاقانه به ماده بررسی کرد. خلاقیت در فرم هم بر زبان تصویر و مدیریت چشم مخاطب مبتنی است. از منظری می‌توان نگاه آکادمیک و بهره‌­مندی از عناصر و کیفیت­‌های بصری در کنار تسلط و مهارت تکنیکی را بخشی از نگاه خلاقانه به فرم و شکل هنری دانست. اما از این­‌ها مهم­تر، خلاقیت در معنا و مفهوم است که اساس شکل­‌گیری یک اثر هنری به عنوان زبان ارتباطی جهانی را تشکیل می­‌دهد. این همان بخشی است که به طور مستقیم به مخاطب منتقل می­شود. یعنی بخشی است که مخاطب با آن، دیدار رو در رو و بی­‌واسطه دارد. شاید عده‌­ای گمان کنند که هنر جدید با توجه به تاکید بر فرم و شکل و گستردگی اجرایی، حرف کمتری در این عرصه دارد. اما درست به عکس، هنر جدید مخاطب را جزء سوم و اساسی اثر می­‌داند و تنها زمانی اثر هنری را شایسته و خلاقانه می­‌شمارد که مخاطب بتواند در ارتباط با آن، هم درسیر جریان سیال اندیشه خلاقانه هنرمند قرار گیرد، و هم خود به عنوان بخشی از کار هنری، برداشتی خلاقانه و بدیع از اثر و حتی هنرمند خالق آن داشته باشد. در این جاست که هنر جدید با همه­‌ی خلاقیت، ابداع و نگاه زیبایی­‌شناسانه‌­اش پای به عرصه­‌ی معنا و مفهوم می­‌گذارد. البته این معنا و مفهوم به همان گستردگی است که شارل بودلر از تابلوی دلاکروا درک و دریافت می­کرد و حالا مخاطب امروزین با شناخت و نگاه و جهان­‌بینی­‌اش، می­‌تواند بی‌واسطه­‌تر و البته عمیق‌­تر این خلاقیت و نوآوری در معنا را درک و دریافت کند.

ارتباط اثر هنری با بیننده و مخاطب اثر ویژگی دیگر آثار اتو پینه است. او به عنوان هنرمندی معاصر که در زمینه­‌ی هنر جدید کار می­‌کند، طبیعتاً ارزش و اهمیتی ویژه برای مخاطب خود قائل است. به همین دلیل، در برخی از آثارش بیننده، جزئی از اثر می­شود و انگار در شکل­‌گیری و قوام آن، نقش دارد. “جلو آمدن خورشید” را می­‌توان بهترین نمونه برای این نگاه قلمداد کرد. همان چیدمان بزرگ در بخشی از نمایشگاهش در موزه‌ی هنرهای معاصر تهران که با بهره­‌مندی از امواج نور و جلوه­‌های صوتی با پخش تصاویر آثار این هنرمند از طریق ویدیو پروجکشن، ترکیبی از نور و صدا و سایه مخاطب پدید می‌­آورد. این جاست که مخاطب در مواجهه با اثر، درون آن قرار می­‌گیرد و بخشی از چیدمان و یا اجرای آن می­‌شود. این همان نگاهی است که در ادبیات مدرن نیز دیده می­‌شود که خواننده بخشی از متن است و بدون او، نوشته به کمال نمی‌­رسد. اتوپینه با چنین منظری، در بخشی از کارهای خود، بیننده را در شکل دادن به فرم­‌ها و سایه­‌ها مشارکت می‌­دهد. بدیهی است که در چنین عرصه‌­ای، دیگر میان مخاطب عام و مخاطب خاص فرقی نیست و هر بیننده‌­ای با هر میزان درک و شناخت از هنر، می‌­تواند جزئی از اثر هنری اتوپینه شود. همین موضوع به جذابیت کارهای او کمک شایانی می‌کند و دیوارهای مذموم و موهومی را که بین انواع مخاطبان می­‌کشند، برمی‌­دارد.

یکی دیگر از جنبه­‌های جذاب و جالب توجه آثار اتوپینه، بهره‌­گیری او از رنگین کمان است که عنوان نمایشگاهش در موزه هنرهای معاصر تهران نیز هست. این پدیده‌­ی زیبا، در همه جای جهان شناخته شده است و به عنوان نماد و نشانه­‌ی بین‌­المللی، می‌­تواند زبان گویای هنرمند در هر سرزمینی باشد. اگرچه نمی‌­توان از این نکته نیز غافل شد که رنگین کمان در هر فرهنگ و قومی دارای معانی مختلفی است و تعابیر متفاوتی درباره آن وجود دارد. چنانچه در فرهنگ و سنت ما تا حدودی صبغه‌­ی دینی به خود می­‌گیرد یا در افسانه­‌ها و داستان­‌ها و مثل­‌های ایرانی به شکلی دیگر خود را نشان می‌­دهد. اما همین تمایزات و تفاوت­‌ها در نگرش به رنگین کمان باعث شده است که در میان آثار اتو پینه به عنوان یک عنصر پیوند دهنده­‌ی تمدن­‌ها خود را نشان دهد. چرا که همه مخاطبان با هر فرهنگ و ذهنیتی را گرد یک عنصر واحد یعنی رنگین کمان، جمع می‌کند. رنگین کمانی که با تمامی جلوه‌­های رنگی و فرم منحنی خود، دو  نقطه جغرافیایی را به هم متصل می­‌کند.

اما از دریچه­‌ای دیگر نیز می­‌توان به این نمایشگاه نزدیک شد و در هوای مطبوعش نفس کشید؛ شروع نمایشگاه با آثاری است که رنگ و نور از آنها  فوران می­کند­، آن هم رنگ­ها و نورهایی زنده و پر انرژی. اما هر چه در این سفر ادیسه­‌وار، به سمت پایان نمایشگاه می‌رویم، کم­کم به تاریکی و تیرگی می‌­رسیم که  اثر “گل­های اندوه” اوج آن است. در واقع، چیدمان و سیر نمایشگاه، تمثیلی از زندگی است که از نشاط و سرزندگی جوانی شروع می­‌شود و به تاریکی و اندوه مرگ می­‌رسد. اما این پایان نمایشگاه و کار اتو پینه نیست و او با امیدواری، مخاطب را از ورطه­‌ی مرگ عبور می­‌دهد و دوباره او را به پایه‌های رنگین کمان می‌رساند؛ گویی که چرخه­‌ی حیات در زایشی ابدی است و مرگ نمی‌­تواند نقطه‌­ی پایانی بر آن باشد. تنوع و گستردگی آثار نیز روایت­‌های متعددی از این چرخه زندگی است.

البته این تنوع و گونه­‌گونی آثار اتو پینه از همان پیوند خلاقانه­‌ای سرچشمه می‌گیرد که او در ارتباط میان فرم، ماده و معنا ایجاد کرده است و یکی دیگر از جنبه‌­های جذابیت آثار اوست. چنانچه تمام جلوه‌­های هنر جدید از جمله هنر چندرسانه‌­ای، هنر چیدمان، هنر اجرا، ویدیو آرت و استفاده از نور و گوی و آتش و هوا در کنار تکنیک انحصاری گوآش آتش و نمونه­‌های کم­نظیر از تکنیک­‌های چاپ دستی در نمایشگاه دیده می‌­شود. بدین شکل که ابتدا آثاری با تمرکز بر نور، پیش روی بیننده قرار دارند. سپس عنصر رنگ است که خودنمایی می­‌کند و در ادامه، آثار حجمی و چاپی است که در نمایشگاه به معرض نمایش گذاشته شده است. اتو پینه با این تنوع تکنیکی و گستردگی ماده و فرم این گونه بیان می‌­کند که زبان هنر در خدمت بیان پیام است و تمام مهارت­‌های هنری و تکنیک­‌های خلاقانه فردی ابزار معنایی اثر هنری قلمداد می­‌شوند.

“اصفهان-نور درونی” نمونه شکوهمند دیگری از نگاه خلاقانه در ماده، فرم و معنای هنری است. این اثر که با الهام از گلدسته­‌ها و مناره‌­های مساجد در معماری اسلامی ساخته شده است از مجموعه چیدمان حجم‌­های شیشه‌­ای است که با استفاده از رنگ و شکل مناسب و بهره­‌مندی از نگاه متقارن و جلوه­‌های نوری ساخته شده است. در این اثر، انتخاب خلاقانه ماده هنری(چیدمان-حجم-شیشه-نور)، در کنار خلاقیت در به‌کارگیری عناصر و کیفیت­‌های بصری شکل دهنده اثر(رنگ، فرم، تعادل، تقارن،‌ ریتم،ترکیب‌بندی) و استفاده از بیان تمثیلی با رعایت ایجاز و تجرید، نگاه خلاقانه ناب در انتقال یک مفهوم مقدس را نمایان ساخته است.  

می­‌توان همچنان درباره­‌ی مسائل و موضوعات مهم نمایشگاه اتو پینه سخن گفت، از جمله نگاهی عرفانی متاثر از دیدگاه فلسفی که در آثار او دیده می­‌شود یا تاثیر فرمالی که این هنرمند آلمانی از سینمای اکسپرسیونیستی کشور خود گرفته است. اغراق در نمایش، دقت به جزییات، تاکید بر تقارن، تضاد در تکنیک، پرهیز از بیان روایی در کلیت آثار را می‌توان بخشی از تاثیرپذیری این هنرمند در فرم اجرایی دانست. اما بی‌­تردید تماشای این آثار خلاقه و بدیع، بیشتر و بهتر از هر سخنی، گویای آنهاست. پس شاید بد نباشد که تنها گفته شود نمایشگاه «رنگین کمان» یکی از نمایشگاه­‌های خوب و اثرگذار در دو دهه‌­ی اخیر بوده که موزه‌­ی هنرهای معاصر تهران اقدام به برپایی آن کرده است. در واقع، بازخورد مخاطبانی که این نمایشگاه را دیده‌­اند، نشان می‌­دهد که آنها با درک و دریافت پیام اتو پینه از نمایشگاه خارج شده‌­اند. اساساً درک پیام، مهم­ترین هدف یک اثر هنری است که فارغ از تکنیک و فرم و مهارت­‌های هنری، برای مخاطب رخ می‌دهد و نمایشگاه آثار اتوپینه نمونه کاملی از این رویکرد است. در اینجاست که اثر هنری مرزها را طی می­‌کند تا در قالب یک رسانه موثر پیام و معنایی را منتقل کند و از اشتراکات و افتراقات سخن گوید. به واقع، همان خلاقیت در معنا به عنوان مهم‌­ترین وجه تمایز هنر از تکنیک و مهارت صرف -که در ابتدای این نوشته به آن اشاره شد- به شکل مناسب در این نمایشگاه متجلی شده است.

امیر عبدالحسینی- پژوهشگر و مدرس هنر