سینمای انیمیشن باید دوباره اختراع شود

پرونده انیمیشن- در روزگار جوانی مدتی به عنوان عکاس، خبرنگار و گزارشگرکار می‌کردم و با رسانه‌های مختلف آن زمان از جمله مجله گرافیک همکاری داشتم. این گفت‌وگوی سال‌های دور من (۱۳۷۳) با وجیه‌الله فرد مقدم (کارگردان انیمیشن) در شماره ۱۲ و ۱۳ مجله گرافیک منتشر شده است. امروز دیگر این هنرمند گرامی در میان ما نیست. روحش شد و یادش گرامی.

البته متن اصلی گفت‌وگو کامل‌تر و مفصل‌تر بوده که به سلیقه تحریریه، کوتاه و تنظیم مجدد شده است.

گفت‌وگو با وجیه‌الله فرد مقدم (کارگردان انیمیشن)

سینمای انیمیشن باید دوباره اختراع شود

آقای فرد مقدم با تشکر از اینکه وقتتان را دراختیار ما قراردادید،  به عنوان اولین سئوال و شروع صحبت در مورد بیوگرافی و کارهای خود برای  ما بگویید.

به نام خدا.  فکر نمی‌کنم بیوگرافی من ارزشی برای خوانندگان داشته باشد (هرکس باید خودش را بشناسد) قبلاً بارها آنرا عنوان کرده‌ام. بگذارید این بار خیلی فشرده و کوتاه طوری بگویم که اشاراتی را در بر داشته باشد. پایم لب گور است با شخصیتی نا تمام. بیش از ۲۰ سال است که کارم انیمیشن است. در ابتدا با خودسری و تجربه‌های فردی عمر گران‌قیمت را فرسودم و بیراهه با زحمات طاقت‌فرسای شبانه روزی نیاسودم، با شاگردی کردن در خدمت استاد زرین‌کلک  در مرکز سینمایی و تحصیل در مرکز تجربیات سینمای نقاشی متحرک کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و آموزش و تجربه سینمای انیمیشن عروسکی در وزارت فرهنگ و هنر پراک زیر نظر و همراهی ایشان تا حدودی بد آموزی‌هایم کم شد. متاسفانه شاگردی را ناتمام رها کردم و از دانش و هنر استاد به اندکی اکتفا کردم. برای کارهایم استاد راهنما نگرفتم و مشورت نکردم و پس از  تحمل سختی‌ها و خسارت‌های فراوان چند فیلم ساختم که جوائزی در داخل و خارج از کشور به خود اختصاص داد. نه به دلیل کامل بودن فیلم‌ها بلکه به جهت تشویق و نکات مثبتی که در فیلم مشاهده شده بود. به این جوایز توجهی ندارم که به قول صوفی بزرگ اسلامی مولانا جلال‌الدین مولوی:

درهوای آنکه گویندت زهی

بسته‌ای بر گردن جانت زهی

به معایب کارهای خویش می‌نگرم، شاید رشد یابم. فیلم‌های که تاکنون ساخته‌ام عبازتند از (مزاحم ها) ، (تقلید)، تیتر اولین جشنواره فیلمهای کودکان و نوجوانان بعد از انقلاب، (بازگشت) ، (در کنارهم با هم) ، و (لی لی حوضک) و چندین کار کوتاه و متوسط آموزشی و تبلیغاتی و حالا در مرز پنجاه سالگی با هزینه شخصی و قرض شبانه‌روزی در حال آموزش، تجربه و تولید انیمیشن با کامپیوتر هستم تا در گور استاد شوم. ادعایم این است که به زودی کارهای خوب انیمیشن ارائه خواهم داد، اگر دستگاه کامپیوترم کامل شود و اگر زودتر از آن آگهی‌ام را به دیوار نزنند. انشاء الله. به هرحال در این خشکسالی، گاو شیردهی هستم که هرکس میخواهد مرا بدوشد. سناریوی سینمایی انیمیشن تصویب شده دارم که اگر بودجه و امکانات باشد آن را می‌سازم.

در مورد انیمیشن صحبت کنید، اصطلاح انیمیشن چیست و اینکه آیا انیمیشن تعریف خاصی دارد؟

تعریف متداول انیمیشن همان سینمایی است که جان مجازی به اشیاء و نقاشی‌ها (به وسیله فیلم‌برداری تک فریم روی نوار مغناطیس توسط کامپیوتر) می‌دهد.

واژه انیمیشن که از ریشه to animate  گرفته شده و به معنای جان بخشیدن است در فرهنگ ما یک مقدار نامأنوس است چون جان‌بخشیدن مخصوص خداوند است، به این دلیل من کلمه مجازی را به آن افزودم.

واژه هایی هم مصطلح شده مثل (متحرک سازی). ولی من واژه زنده‌نمایی را ترجیح می‌دهم. دقت کنید نمی‌گویم زنده کردن بلکه می‌گویم‌: زنده نشان دادن. با این توضیحات استفاده از لغت انیمیشن جامع‌تر است. بسیاری از واژه‌های علمی به شکل و زبان اصلی باقی مانده‌اند.

و اما در مورد ویژگی‌های یک فیلم انیمیشن که باید در ساختار آن به کار رود، مهم‌ترین آن تخیل، بیش نمائی، کوتاه نمائی، ساده نمائی است و با رعایت منطقی خاص بیشتر در خیال پردازی و بیش نمائی است. فیلمی که فاقد این ویژگی باشد بهتر است ساخته نشود زیرا دلیلی برای صرف وقت و هزینه زیاد ندارد. اگرچه کاربرد عروسک و نقاشی یا اشیاء در فیلم‌های انیمیشن، حس خاص، جدا از فیلم زنده به ما می‌بخشد، ولی دنیای زیبا و پر احساس فضای فانتزی و غیر عادی ویژگی‌ای دارد که به توضیح آن خواهم پرداخت. خیال‌پردازی دو برداشت متفاوت دارد. یکی اینکه تصوراتی شبیه به واقعیت می سازد و دوم اینکه می‌تواند تصورات غیر واقعی به وجود آورد. یعنی در خلق خیال بیش نمائی کند یا تصورات غیر ممکن به وجود آورد. مانند بال زدن هواپیما مثل پرنده، نشستن روی رنگین کمان، سرخ کردن ماهی بر روی خورشید، پرواز کردن انسان، صحبت کردن با حیوانات، ورقه شدن موجود کارتونی زیر چرخ‌های غلطک و… این نوع تخیلات را بهتر است از لغت فانتزی استفاده کنیم  به هر حال فانتزی و خیال می تواند علاوه بر اینکه با کودکان که ذهن منطقی آنها هنوز رشد نکرده ارتباط صمیمی بر قرار کند. قادر است انسان‌هایی را هم که در چهار چوب ذهن منطقی محبوس مانده‌اند و همه چیز را با محاسبات ریاضی، اقتصادی، فیزیکی می‌بینند و به عبارتی زندگی را با گونیا و خط کش، نقاله، و چرتکه می‌سنجند، لحظاتی از قید ماده جدا کرده و در فضای نامحدود خیال به پرواز درآورد و احساسات لطیفی را در آنها برانگیخته کند. در واقع ذهن با خلاصی از وابستگی و اشتغالات به استراحت می‌پردازد و پس از تأمل مجدداً به امور زندگی می‌رسد. ضمن اینکه تفریحی سالم صورت پذیرفته و دنیای صمیمی و صادق کودکی زنده شده، و اغلب مشاهده شده با پیامی انسانی، اجتماعی یا آموزشی تماشاگر دگرگون شده. البته اشاره به این نکته لازم است که حقیقت یا جوهره غیرمادی انسان اکثراً به طور غریزی متوجه عالم ماوراء طبیعت است که نوع استراحت، بارگیری و تعلیم و تعلم حقیقی آن دینداری واقعی است. شاید بهمین دلیل است که ذاتاً عوالم فانتزی تخیلی را دوست دارد، گویا یک شکل مجازی مجرد شدن از ماده است. با اشاره به یکی دیگر از ویژگی‌های انیمیشن مطلبم را به پایان می‌رسانم و آن (منطق خاص) است که اگر فانتزی زیر بنای منطقی نداشته باشد، آن را باور نمی‌کنیم. فرضاً اگر روی رنگین کمان می‌توان نشست، چون قوس دارد و اگر هواپیما مثل پرنده بال می‌زند، چون هم پرواز می کند و هم بال دارد. اگر روی خورشید می‌شود ماهی سرخ کرد، چون داغ است و اگر روی ابر ماهی سرخ کنند، باور نمی‌کنیم. اگر رویدادها با منطق خاص فانتزی به نوعی ارتباط برقرار نکند، موضوع هجو می‌شود، مثل اینکه فرضاً در چهره یک شخص نکات قابل توجه را بیش از حد بیش نمائی کنیم، بی‌شک دیگر شباهتی به واقعیت چهره نداشته و هجو می‌شود. همچنین در مورد سخن گفتن طنز در سینمای انیمیشن مولود همین بیش نمائی با منطق خاص آن است. کوتاه‌نمایی یا ساده‌نمایی نیز از ویژگی‌هایی است که در حوصله کودکان و نوجوانان است و با بزرگ‌ترهای مشغول به امور دنیوی نیز سازگاری دارد وسریع‌تر و بهتر می‌تواند ارتباط برقرار کند؛ و پیام خود را برساند.

نقش و جایگاه انیمیشن در ساختارهای تلویزیونی و کارهای سینمائی چیست؟ مثلا اگر نگاه کنید در اغلب فیلم‌های سینمایی حرفه‌ای و پرفروش جهان، از تکنیک‌های انیمیشن استفاده می‌کنند. مثلاً در جلوه‌های ویژه و یا حتی در تدوین کارهای مختلف سینمایی. به نظر شما انیمیشن چه نقشی در این ساختارها دارد؟

انیمیشن جایگاه خاص خودش را به تنهائی دارد. ولی از این که در بسیاری از فیلم‌ها می‌تواند نقش مهمی ایفا کند، حالا این هنرمند است که می‌تواند ترکیب را طوری به وجود آورد که هم یک تأثیر به جا در فیلم باشد هم بتواند مضمون را بهتر القاء کند. آن حسی که انیمیشن قادر است در انسان برانگیزد و باید از آن آگاهانه بهره‌برداری شود، چیزی نیست که قانون و ضابطه محدود داشته باشد. به این دلیل کاربردش در سینمای زنده کاملا منطقی است. امروزه کاربرد انیمیشن در همه ابعاد سینمائی و تلویزیونی به اوج خود رسیده و در ایران نیز به تدریج جایگاه خود را می‌یابد.

روش‌های مختلف برنامه‌ریزی برای ساخت یک انیمیشن چگونه است؟ قطعا از یک روش خاص و ثابت استفاده نمی‌گردد، لطفاً ز این موضوع توضیح بفرمائید.

کامپیوتر دو امتیاز مثبت دارد برای کسانی که در سینمای انیمیشن فعالیت می‌کنند. یکی اینکه برنامه‌ریزی‌های آماده گرافیکی دارد که دست‌یابی به این گرافیک و حرکت برای همه امکان‌پذیر است. در نتیجه یک فن است‌، حرفه است، و دیگر نمی‌شود اینجا به آن لفظ هنر را اطلاق کرد. اما دارای امکاناتی است که ما می‌توانیم خلاقیت جدیدی را ارائه بدهیم. این بخش باید تجربه شود و هنرمند از آن استفاده کند و کار جدیدی ارائه دهد. آن بخش که برنامه‌ریزی آماده دارد در کارهای تجارتی و آموزشی مناسب است، یا در کارهایی که می‌خواهیم خیلی سریع به نتیجه کار برسیم. کامپیوتر می‌تواند با هزینه کمتر و صرف وقت کمتر و اینکه کارگردان کارش را خیلی سالم‌تر از روش سنتی عرضه کند، نقش مهمی را ایفا کند. نکته دیگر در زمینه کار با کامپیوتر این است که دستیابی به یک سیستم کامل کمی هزینه‌ساز می‌شود و همه نمی‌توانند از این امکانات استفاده کنند. این جا باید سرمایه‌گذاری انجام بشود و یا بودجه دولتی در اختیار مشتاقان قرار بگیرد. یک نکته‌ای هست که من اشاره کنم، بعضی‌ها سیستم کامپیوتری را خیلی غول می‌کنند و می‌روند طرف سیستم‌های بسیار سنگین و گران قیمت و خیال می‌کنند که فقط با آن سیستم‌های خیلی گران می‌شود کارهای خوب ارائه داد، در صورتی که این نقش کارگردان هست که می‌تواند با یک ابزار ساده کارهای مهمی را به انجام برساند. بعضی از سازمان‌ها دست به خرید کامپیوتر‌های گران و پر‌هزینه می‌زنند ولی نمی‌توانند از آن به خوبی استفاده کنند. در مورد وسایل، کامپیوترهای ساده‌تر را می‌توان با هزینه‌ای کم به یک کامپیوتر نسبتاً ایده‌آل تبدیل کرد و باید مراکز و سازمان‌ها ویژه‌ای به وجود آید که نظارت بر امر فروش داشته باشد تا کسانی که درصدد خرید کامپیوتر هستند با مشورت صحیح، سیستم‌های مناسب و ارزان و مورد استفاده خود را پیدا کنند.

باید در این زمینه آموزش درست دید تا بتوان از این وسیله بهره کافی برد. کار با این وسیله باید تیمی انجام پذیرد. حداقل۲ نفر باید با آن کار کنند تا بتوانند فیلم انیمیشن بسازند. من درحال حاضر با یک کارشناس کامپیوتر و نرم‌افزار به نام آقای هادی یقین‌لو کار می کنم. به نظر من انیمیشن کامپیوتری در ایران نیز باید تحت نظر یک سازمان دولتی شکل منطقی، مثل سینمای سنتی پیدا کند.

برای ایجاد یک سیستم انیمیشن کامپیوتری چقدر وقت و هزینه لازم است ؟

در حال حاضر حدود ۳ میلیون تومان هزینه و آموزش و تجربه دو ساله لازم است تا بتوانیم کار انیمیشن را با کامپیوتر شروع کنیم.

به نظر شما در خلق یک انیمیشن کامپیوتری تکنیک بیشتر موثر است یا خلاقیت هنری انیماتور؟

شخصی که فیلم انیمیشن می‌سازد به عنوان کارگردان یا انیماتور باید اطلاعات کافی در زمینه علم و هنر گرافیک، نقاشی – کلاً سواد بصری – داشته باشد به عبارت دیگر زبان تصویری را خوب بشناسد. اغلب ما انمیاتورها وقتی شروع به ساختن فیلم می‌کنیم زبان سینما را خوب نمی‌دانیم. ما باید با ساختمان دراماتیک و ویژگی‌های سینمای انیمیشن کاملاً آشنا شویم.

نقش اساس و بنیادی طراحی، نقاشی، گرافیک و به طور کلی هنرهای پلاستیک در سینمای انیمیشن چیزی نیست که سرسری گرفته شود. آنهایی که در این موارد ممتازترند، موفق‌ترند و بهتر می‌توانند موضوع را القاء کرده و احساسات مورد نظر کارگردان را در بیننده برانگیزانند.

در فیلم‌های انیمیشن، طراحی روی کاغذ و یا خراش دادن و نقاشی‌کردن روی نوار شفاف فیلم تا فیلم‌هایی با پیچیده‌ترین تکنیک‌های انیمیشن در ساختمان اصلی بوده و به اانیمیشن اعتباری خاص بخشیده. اگر فیلمی از زمینه‌سازی و شخصیت‌پردازی ضعیفی برخوردار باشد مسلماً نمی‌تواند حس زیبایی‌شناسی را برانگیزد و پیام فیلم را برساند. به همین نسبت نا آگاهی و کم‌تجربگی در استفاده از تکنولوژی سینمای انیمیشن و ترفند‌های آن می‌تواند به فیلم لطمه و خسارت وارد سازد و آن را از اعتبار ساقط و بیننده را بی‌حوصله نماید.

چه نوع وسایل و دستگاه‌هایی برای تهیه یک کار نقاشی متحرک مورد نیاز یک هنرمند است؟

درروش سنتی حداقل یک  Stand میز و پایه مخصوص ساده انیمیشن که بتواند تحرک لازم را داشته باشد و یک دستگاه دوربین mm 16 معمولی ضروری است و قلم و کاغذ و تلق و رنگ و… و در نوع پیشرفته آن در ایران دستگاه‌های مناسبی داریم، که با تکامل سوپر کامپیوتر‌ها نوع خانگی آن – منهای فیلم‌های عروسکی – روش‌های قدیمی در حال برچیده شدن است. تکامل و افزایش دوربین‌ها و ویدیو پرژکتورها، نمایش فیلم‌های سینمائی به شکل قدیمی را تهدید می‌کند. ناگفته نماند قبل از همه این‌ها، داشتن استاد و کارشناس در آن رشته از شرایط قطعی است و گرنه باید سینمای انیمیشن دوباره اختراع شود و سیر تکاملی خود را طی کند که سال‌ها وقت لازم است و هزینه فراوان.

شما به عنوان یک متخصص برای خلق و ایجاد یک اثر انیمیشن گرافیکی توسط کامپیوتر چه امکانات و چه روش‌هایی را پیشنهاد می‌کنید. به عبارت دیگر چه برنامه پیشنهادی برای بهبود انیمیشن در ایران دارید؟

همان طور که اشاره کردم یک دستگاه ساده کامپیوتر از نوع همین کامپیوترهای خانگی (pc) و متعلقات آن قادر است که تمام امکانات را دراختیار علاقمندان قرار دهد. توجه به این نکته ضروی است که نمایش کامپیوتری حتماً باید “Realtime” باشد یعنی هر کادر تصویر ۲۵/۱ ثانیه دیده شود تا بتواند ریتم و آهنگ مناسب را ایجاد کند. برای این منظور دو روش متداول است: یا ضبط تصویر تک کادری روی نوار ویدئو و یا استفاده از کارت‌های الکترونیکی ویژه که نمایش آن را در رنگ، سرعت و کیفیت تصویری مناسب مهیا می‌سازد.

مورد بعدی اکران و نمایش سینمائی ویدئویی اثر کامپیوتری است که آن هم با تکامل ویدئو پرژکتورها  و  فیلم رکوردرها حل شده و  فقط سرمایه‌گذاری می‌خواهد که در حال حاضر این مورد نیز در ایران امکان‌پذیر شده و رو به گسترش فراوانی است.

نرم‌افزارهای مخصوص نقاشی متحرک (تخت و سه بعدی و گرافیکی) قادرند هر نوع تخیلی را به ظهور رسانند، با کمک این نرم‌افزارها و اسکنر (scaner)  می‌توان فیلم انیمیشن ۲بعدی یا تخت را به قدرت روش سنتی و در بعضی مواقع بالاتر از آن ساخت به طوری که تشخیص آن با سنتی مشکل باشد.

به عنوان آخرین سئوال چه توصیه‌ای به دانشجویان رشته هنر به خصوص کسانی که رشته انیمیشن را انتخاب کرده‌اند، دارید؟

من خودم از کسانی هستم که مشتاقم تجربیاتم را اگر قابل تشخیص داده شود انتقال دهم. از من دعوت می‌شود که در دانشگاه‌ها تدریس کنم. ولی متأسفانه به دلیل گرفتاری‌های شدید حرفه‌ای، شخصی و خانوادگی این وظیفه را نتوانستم در دانشگاه‌ها به خوبی ارائه دهم. با این‌که در حال حاضر در دانشگاه هنر رشته گرافیک و انیمیشن، تدریس می‌کنم ولی آن موفقیت چشمگیر را در تدریس ندارم. شاید یکی از دلایل عدم وجود امکانات مناسب و شرایط موجود در کلاس‌ها باشد. دانشجویان اغلب به گرفتن نمره و گذراندن واحد اکتفا می‌کنند و در کلاس‌ها رابطه استادی و شاگردی به چشم نمی‌خورد و فقط وقت خود را به یاد گرفتن یک سری ویژگی‌های تئوریک یا تجزیه و تحلیل چند نوع فیلم با کیفیت نامطلوب صرف می‌کنند و واحدها به شکل تشریفاتی پاس می‌شود. دانشجویان اغلب ناتمام می‌آیند و کارهای ناتمام انجام می‌دهند و ناتمام می‌روند!

منِ مدرس هم که با هزینه‌های شخصی دارم به تجربیاتم ادامه می‌دهم، گرفتاری و مشکلات فراوانی دارم و در این شرایط قادر نیستم به خوبی وظیفه‌ام را به عهده بگیرم.

امیدوارم زمانی برسد تا تجربیاتمان را به داخل گور نبرده‌ایم، بتوانیم عرضه کنیم و با قرار گرفتن زیر پر و بال اقتصاد سالم و تولید آسان بتوانیم از زمان به بهترین نحو استفاده کنیم و تجربیات خود را به دست دیگران به ودیعه بسپاریم. ان‌شاءالله.