حسام الدین طباطبایی - تصویرگری عاشورا

نگاه نوین و بدیع نقاشان به حماسه کربلا

گفت‌وگوی روزنامه جام‌جم با من- منتشر شده در روز شنبه ۱۰ دی ۱۳۹۰

 

گفت‌وگو با  امیر عبدالحسینی، دبیر نمایشگاه سوگ نگاره‌ها

نگاه نوین و بدیع نقاشان به حماسه کربلا

آزاده صالحی

 

اشاره: موزه هنرهای معاصر تهران این روزها میزبان نمایشگاه سوگ‌نگاره‌های عاشورایی است. این نمایشگاه که از روز ۲۸ آذر افتتاح شده تا ۲۹ دی ادامه خواهد داشت. ر این نمایشگاه آثاری از هنرمندانی چون کاظم چلیپا، محمود جوادی‌پور، حسین خسروجردی، محمدحسین ذبیحی، علی‌اکبر تجویدی، محمدحسین حلیمی، ایرج اسکندری، مصطفی گودرزی، غلامعلی طاهری، علی ذاکری، حسن سلطانی، اکبر نیکان‌پور، رضا لواسانی، صادق تبریزی، احمد وکیلی، جمشید حقیقت‌شناس، احمد خلیلی‌فر، رضا بانگیز و… به نمایش گذاشته شده است. همچنین در بخش خیال‌نگاری و نقاشی قهوه‌خانه‌ای نیز آثاری از هنرمندان پیشکسوت این عرصه به چشم می‌خورد. به بهانه برپایی این نمایشگاه، با امیر عبدالحسینی، دبیر نمایشگاه به گفت‌وگو نشستیم.

 

 

اگر ممکن است درباره نمایشگاه سوگ‌نگاره‌ها که به تازگی در موزه هنرهای معاصر تهران به نمایش درآمده است بگویید؟

حدود یک ماه پیش، بنا به پیشنهاد و دعوت دكترمحمود شالویی رییس موزه هنرهای معاصر تهران، قرار شد نمایشگاهی با موضوع عاشورا و حماسه کربلا برگزار شود. با  توجه به اينكه بيشتر نمايشگا‌ه‌هاي مناسبتي در عرصه پوستر و يا خوشنويسي برگزار شده بود و همچنين با عنايت به اهميت و جايگاه موزه هنرهاي معاصر تهران، مقرر شد كه رويكر اصلي نمايشگاه آثار هنرمندان و نگارگران باشد. از منظري ديگر، عاشورا و حماسه كربلا در آثار نقاشان معاصر داراي اهميت بسياري است و اين موضوع در آثار هنرمندان نقاش و تصويرساز و نگارگر نمونه‌هاي فراواني را داشته و دارد. طي اين سال‌ها اگر هم به حوزه نقاشي با مضامين عاشورايي پرداخته شده، بيشتر جنبه‌هاي كارگاهي مد نظر بوده و آثار در كارگاه عملي و يا ورك‌شاپ خلق شده است. بر اين اساس، مقرر شد نگاه هنرمندان نقاش و نگارگر منظر اصلي برگزاري اين نمايشگاه باشد. طبیعی است که هنرمندان زیادی طی این سال ها با موضوع حماسه کربلا به خلق اثر پرداخته اند.بخشی ازاین آثار در گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران وجود داشت و بخشی نیز متعلق به مركز هنرهاي تجسمي حوزه هنري بود. تعدادي ديگر از آثار موضوعي از گنجینه موزه امام علی(ع) به امانت گرفته شد و مابقی آثار که درگالری‌های این نمایشگاه مشاهده می‌کنید، از مجموعه های شخصی هنرمندان به امانت گرفته شده است. در مجموع حدود صد و پنجاه اثر درنمایشگاه حاضر به چشم می‌خورد. یک بخش از نمایشگاه نیز به آثار نگارگری و نقاشی قهوه‌خانه‌ای اختصاص دارد كه با  محوریت عاشورا خلق شده‌اند. نقاشي قهوه‌خانه و خيالي‌نگاري بخش مهمي از هويت فرهنگي و مذهبي ماست و هنرمندان اين عرصه غالبا به روايتگري حماسه كربلا پرداخته‌اند كه به پاسداشت آن‌ها گوشه‌اي نيز به مروري بر اين حوزه اختصاص دارد. دليل مرور كوتاه هم اين بود كه سال گذشته، نمایشگاه مستقلی با عنوان خيالي‌نگاران در موزه هنرهاي معاصر تهران شكل گرفت كه بهترين نمونه‌هاي نقاشي قهوه‌خانه و پشت شيشه از مجموعه‌هاي خصوصي به نمايش گذاشته شد و تمامي مضامين ملي، مذهبي و حماسي اين عرصه را پوشش داد. برای جلوگیری از تکرار برخی آثار دراین نمایشگاه، به نمایش تعدادی از این آثار بسنده کردیم. نمایشگاه سوگ‌نگاره‌ها محملی برای گرد‌آوری آثار همه هنرمندان نقاشی است که در برهه‌های مختلف زمانی به خلق اثر پرداخته‌اند. این نقاشان در قالب‌های مختلف هنري و سبك‌ و سياق متفاوت با شيوه‌هاي بياني مختلف مانند نگاه تمثيلي، برخورد نمادين، فرم‌هاي تصويرگري، فیگوراتیو، دکوراتیو و يا نگاه تجريدي و انتزاعي و سایر موارد،از زاویه دید شخصی شان به روایتگري واقعه عاشورا پرداخته‌اند و اگر چه شيوه‌هاي متفاوتي داشته‌اند اما در بيان موشوعي اين رويداد و حماسه همدل و همسو بوده‌اند.

 

فکر می کنید این آثار چقدر توانسته در تبیین مفهوم عاشورا به شکل امروزی موفق باشند؟

به نظرم موضوع عاشورا در آثار هنري به ويژه هنرهاي تجسمي، از چند وجه قابل بررسی است. اصولا خلق مضامین عاشورایی از دیرباز تا امروز یکی از جدی ترین دغدغه‌های نقاشان و تصويرگران و نگارگران بوده است. به طوری که بسياري از هنرمندان از سال‌های گذشته تا اکنون و بدون این که سفارش‌دهنده‌ای در کار باشد، به خلق آثاری از این دست پرداخته‌اند  كه در مجموعه‌های شخصیَان موجود است. همین طور مجموعه آثاری که امروز در قالب شمايل‌، پرده‌درویشی یا قالب‌های دیگر نقاشی قهوه‌خانه‌ای به جا مانده به خوبی گواه این ادعاست که مقوله عاشورا یکی از جدی‌ترین موضوعات مورد نظر هنرمندان بوده است. بسياري از آثار حوزه نگارگري ما نيز نمونه ديگر اين دغدغه هنرمندانه است. در طي تاريخ آثار ناب و برجسته‌اي در حوزه هنرهاي تجسمي وجود دارد كه هنرمندان نسبت به اين موضوع واكنش داشته و آثار فاخري را خلق و ارائه كرده‌اند. از سوي ديگر، بيننده و يا به تعبيري مخاطب نیز بدون واسطه به برقراری ارتباط با این آثار می‌پردازد. در حالی که در برخي از نمایشگاه‌های هنری، مخاطب عام و توده مردم در برقراری ارتباط با آثار با مشكل مواجهند، مخاطبان نمایشگاه سوگ‌نگاره‌ها با شناخت و فهم اين رويداد حماسي تاريخي، به راحتي با آثار ارتباط برقرار مي‌كنند و پس از فهم اثر و توجه به جنبه روايي آن از منظر شخصي خود به تحليل و گفتمان اثر مي‌پردازند. ضمن آن‌كه مخاطبين خاص نيز از منظر ديگر از اين آثار بهره‌مند خواهند شد.

پس این امر نشان می‌دهد که هنرمندان نقاش در تصویر کردن مفاهیم آیینی عاشورایی عملکرد خوبی داشته‌‌اند؟

ببینید. در گذر تاریخ همواره هنرهاي ادبي در قالب كلام و گفتار و نوشتار و هنرهای تجسمی در قالب نقش و رنگ و تصوير و نماد توانسته‌اند در تصویر کردن مفاهیم عاشورایی سهم به سزایی داشته باشند و از این رهگذر آثار برجسته‌ای نیز خلق شده است. مسئله‌ای که دراین میان وجود دارد این است که در حوزه ادبیات هر وقت صحبت از واقعه کربلا به ميان آمده و احتمالا به خاطر نسبت شعر با مرثيه، بیشتر جنبه‌های سوگواری و ماتم‌سرایی آن نزد شاعران و نویسندگان پررنگ بوده و کمتر به جنبه‌های دیگر پرداخته شده است. درحالی که در حیطه هنرهای تجسمی، صرف نظر از پرداختن به زوایای سوگ و ماتم سرایی به نكات معرفتی و حماسی اين رويداد بزرگ  نیز توجه شایانی شده است.در واقع، هنرمندان دراین ارتباط سعی کرده‌اند در تبیین رشادت‌های واقعه کربلا نیز نقش داشته باشند. درست است که عنوان نمایشگاه حاضر، سوگ‌نگاره‌ها است اما با نگاهی دراغلب این آثار متوجه می‌شویم که هنرمندان در بیان مفاهیم والاتری از سوگ تأكيد و تمركز داشته‌اند. هر اثري بر اساس نگاه و زاويه ديد هنرمند، تصويري كوتاه و كوچك از يك رخداد بزرگ را در قالب خط و رنگ و نقش تجسم داده و به تصوير در آورده است.

به نظر شما آیا هنرمندان با تکیه بر مفهوم عاشورا توانسته‌اند به نوآوری نیز بپردازند؟

باید دید منظور از نوآوری چیست. اگر منظورتان استفاده از المان‌ها و موتيف‌هاي تصويري است و اينكه المان جديدي ارائه شود، باید بگویم  كه المان‌هاي تصويري مفهوم عاشورا و واقعه عظیم کربلا همان است که در سال‌های گذشته بوده و اگر هنرمندی بخواهد به تصویر کردن چنین مفهومی بپردازد در نهایت باز هم باید به سراغ نمادها و تمثيل‌هاي مشخص برود. خيمه، اسب، شمشير، علم، كلاه خود، پرها، کتل و ساير نقوش و مضامين تصويري جزو المان‌هاي عمومي و البته غالب آثار است. يا در مواردي به شمايل‌ها و شبيه‌سازي‌ها و شخصيت‌پردازي‌ها توجه شده است. یا همین طور هنرمند خالق اثر در ترکیب‌بندی‌ها باید دقت کنند که به قول نقاشان قهوه‌خانه‌ای، قوم لعین در کجا و سپاه اسلام در کجاي تابلو قرار گیرد. بنابراین نوآوری از منظر ديگر تعريف مي‌شود كه به جنبه‌هاي زيبايي‌شناسانه اثر و يا برخورد بيان روايي تمثيلي و نمادين مرتبط است. يا نوعي ديگر از خلاقيت و بداعت و نوآوري را بايد در انديشه و قدرت قلم و سبك و سياق هنرمند جستجو كرد. آثار طراز اولي ازهنرمندان صاحب‌نام و استادان و پيشكسوتان در اين نمايشگاه ارائه شده كه هر كدام با بياني نوين و بديع و البته هر هنرمند با سبك و سياق خاص خود حماسه كربلا را به تصوير درآورده است.

فکر می کنید بارزترین مولفه نمایشگاه سوگ‌نگاره‌ها چیست؟ منظورم این است که هنرمندان درارائه آثار این نمایشگاه سعی کرده‌اند به محتوا پایبند باشند یا کارهای فرمی هم انجام دهند؟

نكته مهم و قابل توجه فقط بيان موضوعي است. تم، درون‌مايه و گستره موضوع در اين نمايشگاه اهميت داشته و هنرمندان و خالقان اين آثار در قالب‌ها و شيوه‌ها مختلف به بیان یک موضوع پرداخته‌اند و آن هم موضوع حماسه کربلا بوده است.

بهتر نبود این نمایشگاه تنها به نمایش آثار نقاشان محدود نمی‌ماند و دربخش های پوستر، عکس یا حجم نیز برگزار میشد؟

اگر نظر شخصی من را بخواهید معتقد بودم که این نمایشگاه فقط باید در زمینه نقاشی برگزار می‌شد و بهتر بود كه آثار نگارگری و خیالی سازی هم دراین نمایشگاه ارائه نمي‌شد. دلیلش هم این است که اگر بخواهیم کار مطلوبی انجام دهیم، باید نمایشگاهی به شکل تخصصی برگزار کنیم. درعین حال، موزه هنرهای معاصر تهران مکانی است که نیازمند آثار موزه ای است. این جا فضای تجربه‌اندوزي و پر كردن فضاي نمايشگاه به هر بهانه‌اي نیست. بيلان كار و تعداد هم اهميت ندارد. رويكرد و نگاه، تخصصي و كيفي است. هنرمندان جوان برای كسب تجربه می‌توانند آثار خود را با حضور در ساير جشنواره‌ها و نمايشگاه‌هاي مناسبتي در مکان‌هایی چون موسسه صبا، فرهنگسرای نیاوران و خانه هنرمندان به نمایش بگذارند. کما این که جشنواره ششم پوسترهای عاشورایی در حل برگزاري است و جوان‌ها بیشترین متقاضیان شرکت در این جشنواره هستند.از این‌ها گذشته، خلق اثر در قالب پوستر شاید به مراتب عینی‌تر، ملموس‌تر و راحت تر باشد تا در قالب نقاشی. به این خاطر که پوستر از علاوه بر استفاده از تكنيك وابزار رایانه‌ای، از لي‌اوت و حروف و نوشتار در ارائه پيام بهره می‌گیرد. از آنجایی که جنبه تخصصی نمایشگاه مد نظر بوده، مقرر شد كه اين نمايشگاه به حوزه نقاشي و نگارگري مختص شود. نکته دیگر این است که هدف ما از برگزاری این نمایشگاه، نمایش صرف و بسنده کردن به این که ما هم یک کار عاشورایی همزمان با فرا رسیدن این ایام انجام داده‌ایم نبوده است. حتی با نظر معاون محترم موزه، گذاشتیم نمایشگاه‌های مختلفی که در این برهه زمانی برگزار شدند تمام شود و بعد به برپایی نمایشگاه سوگ‌نگاره‌ها پرداختیم. در واقع، آنچه در درجه نخست برای ما اهمیت داشت، عیار موزه‌ای آثار بود که صاحبان و خالقان این آثار جملگی از هنرمندان درجه یک و طراز اول  معاصر کشور هستند.

 

درحین بازدید از نمایشگاه به اثری از زنده یاد مرتضی ممیز با عنوان “خورشید شکسته” برخوردم. اگر ممکن است درباره این اثر و دیگر آثار هنرمندان پیشکسوت که دراین نمایشگاه ارائه شده توضیح دهید؟

وقتی مشغول جستجو برای گردآوری آثار این نمایشگاه بودم از مشورت بزرگان هنرهای تجسمی به ویژه آنهایی که طی سال های گذشته در موزه هنرهای معاصر فعالیت می‌کرده‌اند بهره گرفته شد و این بزرگوارن در شناسایی و استخراج برخی آثار یاریگرمان بودند. به عنوان مثال، اثری از استاد محمود جوادی‌پور در گنجینه موزه وجود دارد که وی این تابلو را با موضوع عاشورا در سال ۱۳۳۳ خلق کرده است. جالب این است که وقتی با خود استاد دراین‌باره تماس گرفتیم، او به خاطر نمی‌آورد کاری دراین زمینه انجام داده باشد. یا همین طور، اثری از محمد حسین حلیمی که در سال ۱۳۴۹ به تصویر درآمده است. منظورم این است که در نمایشگاه فعلی، تعداد زیادی از آثار هستند که متعلق به هنرمندان پیشکسوت و پیش از پیروزی انقلاب اسلامی هستند. چه بسا کارهای مرتضی ممیز، رحیم ناژفر با اثر مرد اسب سوار در مجلس تعزیه و حتی کار خود آقای نامی با عنوان “صدای غیبت باران” و… نیز دراین ردیف قرار دارند. ضمن آن‌که اگر فرصت بیشتری برای جستجو و ارتباط با هنرمندان داشتیم، آثار دیگری هم در این زمره قرار می‌گرفت و در این نمایشگاه ارائه می‌شد.

اگر بخواهید درباره وجوه افتراق هنرمندان پیشکسوت که به قول خودتان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی با مفاهیم عاشورایی به ارائه اثر پرداخته‌اند و همین طور نقاشانی چون کاظم چلیپا،حبیب الله صادقی و…اشاره کنید چه می گویید؟

تصور می کنم دراین نمایشگاه موضوعی نمی‌توان به دنبال وجوه افتراق گشت. اگر هم تفاوتی درمیان هنرمندان وجود داشته باشد به تکنیک و نحوه خلق اثر و استفاده از المان‌ها بر می‌گردد که تفاوت‌های هنری را رقم می‌زند. درغیر این صورت،ربه لحاظ موضوعی و بیان، میان تمام هنرمندان این نمایشگاه،هرمدلی و یکدستی به چشم می‌خورد و مهم‌تر ازهمه این که همه آنها قصد داشته‌اند به تبیین مقوله عاشورا بپردازند. نکته دیگر آن که بخشی از آثار هنرمندان صاحب‌نام و پیشکسوت طی سال‌های قبل خلق شده و شاید هنرمند پیشکسوت و طراز اول امروز، در موقع خلق آن  اثر دانشجویی جوان بوده است.

صرف نظر از نقاشی قهوه‌خانه‌ای عمر نقاشی آیینی ما چقدر است؟

اگر چه به تعبیر و تعریفی می‌توان گفت نقاشی قهوه‌خانه‌ای، به نوعی مصداق و شاخصه نقاشی آیینی  است که آن هم بیشتر به موضوعات ملی و مذهبی و رزمی و حماسی و دینی آن مرتبط است، اما به نظرم آیین‌ها و سنت‌های تصویری را می‌توان در آثار تیموریه و صفویه هم جستجو کرد.

آثار نگارگری مذهبی صفویه، جلدسازی‌ها، کتاب‌آرایی‌ها، هنرهای لاکی و … همگی در زمره آیین‌های ملی و مذهبی ما هستند. حتی پرده‌خوانی و مجالس تعزیه‌ و لباس‌ها و … آیین‌های تصویری ماست.

کتاب نمایشگاه چه وقت منتشر می شود و اصلا برنامه‌ای برای انتشار چنین کتابی دارید؟

مهم‌ترین بخش هر نمایشگاه انتشار کتاب آثار آن نمایشگاه است. نمایشگاه در یک دوره زمانی مخصوص برگزار و تمام میشود و این کتاب نمایشگاه است که در زمره مستندات و سوابق علمی و پژوهشی و تاریخی قرار می‌گیرد. در نظر است که کتاب نمایشگاه طی یک ماه آینده منتشر شود. البته قصد داریم آثار برگزیده‌ای ازاین نمایشگاه را دراین کتاب چاپ کنیم و تمام آثار دراین کتاب چاپ نمی‌شوند. حتی بعد از شروع نمایشگاه عده‌ای از نقاشان گفتند ما هم دراین ارتباط کار داریم و می‌خواهیم ارائه دهیم. اما متاسفانه فضای نمایشگاهی نداشتیم و دیوارهای موزه آثار عاشورایی هنرمندان را بر خود داشت. بنابراین قصد داریم در کتاب نمایشگاه تعدادی از آثار این هنرمندان را نیز منتشر کنیم.

0 پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

17 − پنج =